Jeszcze dobitniej na ten temat pisze w swych wspomnieniach inny internowany w Szczypiornie legionista – cytowany już Wacław Kobyłecki: Wysiadamy. Długa kolumna maszeruje. Kieruję wzrok w stronę naszej nowej „siedziby”. Duża, kilkudziesięciomorgowa przestrzeń, zabudowana szeregiem niskich, długich baraków. Całe miasto z prawidłowo wytkniętymi ulicami. Miasto otoczo­ne kilkoma rzędami drutów kolczastych. Miasto powolnego konania z głodu. Miasto niewoli. Do­chodzimy. Rozpoznajemy już sylwetki tamtejszych mieszkańców. Jakieś szaro-ziemiste, wychudłe widma. Byli kiedyś ludźmi. [...] Pułki rozlokowały się po blokach, sąsiadujących z sobą, a oddzielo­nych od siebie jednym rzędem drutów. [...] Wzdłuż wszystkich bloków mieliśmy obszerną promenadę, z której było wejście do każdego oddziału. Przy tej właśnie alei stał „gmach”, który mieścił najważniej­szą instytucję – kuchnię i skład prowiantów dla nas przeznaczonych.

Żołnierska dyscyplina

Wraz z podoficerami i szeregowymi do obozu przybyło także kilkunastu oficerów, którzy nie chcieli opuszczać swych żołnierzy i dlatego nie ujawnili rzeczywistych stopni wojskowych. Więk­szość spośród nich jednak władze niemieckie wkrótce zidentyfikowały i wywieziono ich do obozów w Niemczech (głównie do Werl i Rastadt). Między internowanymi panowała więź wspólnie przebytego szlaku bojowego oraz karność wy­nikająca z wojskowego stosunku podwładności. Pierwszym komendantem obozu legionistów został najstarszy stopniem kapitan Stanisław Tes­saro-Zosik. Podlegali mu podoficerowie stojący na czele poszczególnych sektorów, a im z kolei komendanci baraków. Po jego dekonspiracji (6 sierpnia) obowiązki komendanta obozu sprawo­wali kolejno: wachmistrz Janusz Olszamowski (do 15 września), wachmistrz Michał Brzęk-Osiński (do 14 listopada) i wachmistrz Bohdan Dan­-Stachlewski (do 15 grudnia 1917 roku, czyli do chwili przeniesienia internowanych legionistów do Łomży).

Na temat organizacji życia obozowego przy­taczany już Władysław Kęsik pisze następująco: Autonomicznym komendantem obozu był kapitan Zosik-Tessaro, przebywający w obozie jako sze­regowy. Każdy blok i barak miał swoich komen­dantów, organizacja czysto wojskowa, poczucie dyscypliny bardzo wysokie. Ani na chwilę nikomu z nas przez myśl nie przeszło, by wykroczyć względem swoich dawnych przełożonych poza ramy dyscypliny wojskowej szanującego się żołnierza. Mimo niewoli czuliśmy się żołnierzami przyszłej Armii Polskiej i do obrony Jej honoru byliśmy obowiązani.

Nauka i sport

Osoby pełniące funkcje komendantów czuwały nad całokształtem życia obozowego. Utworzono komitet gospodarczy, który zajął się kuchnią oraz organizacją sklepu obozowego. Urucho­miono izbę chorych i pocztę. Prowadzono kursy szkolne (maturalne i dla analfabetów) oraz specjalistyczne (rolnicze i handlowe), a także naukę języków obcych i stenografii. Założono warsztaty rzemieślnicze i artystyczne oraz przystąpiono do organizacji występów chórów i przedstawień amatorskich. Oprócz częstych zajęć gimnastycznych legioniści grali także – z inicjatywy porucznika Stanisława Grzmot­-Skotnickiego, przebywającego w obozie przez pierwszy miesiąc internowania – w piłkę ręczną, która dzięki temu uzyskała funkcjonującą do dzi­siaj popularną nazwę „szczypiorniaka”. O grze tej internowany w Szczypiornie Władysław Bro­niewski napisał w swym pamiętniku, że: w ciągu dnia koledzy biegali za szmacianką; zabawa ta podbiła ich serca, grali całe dnie, zapominając, że są internowani, a przytaczany już Ludwik Dudziński informuje nas: A propos gier. Nasi sportowcy wykombinowali niedawno nową grę w piłkę. Zasady tej gry różnią się od używanych w footballu, są ciekawsze i rozwijają równomiernie całe ciało, podczas gdy w footballu pracuje się przeważnie nogami. Jeśli kiedyś [...] wyjdziemy żywi z obozu, a nowa rozumniejsza gra zyska prawa obywatelstwa u innych miłośników sportu, wówczas ten jeden choćby wynalazek będzie nas bronił przed zarzutami bezowocnego pobytu w Szczypiornie. Natomiast w sposób ogólny na temat zajęć w obozie wspomniany już Władysław Kęsik pisze: Na wstępie wzięto się do pracy orga­nizacyjnej, a więc utworzono komitet gospodar­czy, sąd koleżeński, pocztę, izbę chorych, kursy maturalne, szkołę dla analfabetów, kursy języków obcych, warsztaty rzemieślnicze i artystyczne oraz szkołę rolniczą. Organizowano imprezy teatralne, chóry oraz wychowanie fizyczne, nie zapomniano i o wiedzy wojskowej, jednem słowem cały obóz legionowy w Szczypiornie żył życiem wewnętrznem – dobrze zorganizowanym.

Inny internowany legionista – Stefan Kozłowski – ujmuje to w swym dzienniku w następujący sposób:

27 sierpnia. Po południu poszedłem na wykład kursu gimnastycznego, na który się zapisałem. Stosowne notatki trzeba robić. Przyda się to w różnych wypadkach [...].

5 września. Dziś odbyła się wystawa prac I bloku. Było dużo wyrobów bardzo starannie odrobionych, jak: wiatrak, domek, rysunki, krzyże pamiątkowe, dewizki z włosia itd. [...].

7 września. [...] Nasz obóz zupełnie się zmienił, bo większa część uczęszcza na kursy naukowe. Kurs nauki odbywa się od 8-11 i od 2-5 [...].

16 września. Do południa uczyłem się niemiec­kiego, a po południu poszliśmy na lekcję gimna­styki. Ładnie wyrabia się chór obozowy [...].

Mielone ślimaki i liście

Pożywienie internowanych było złej jakości i dostarczano je im w bardzo niewielkich ilościach. Z czego się ono składało, pisze w swoich wspo­mnieniach Stanisław Pewnicki: Pierwsze dziesięć dni pobytu w Szczypiornie było bardzo ciężkie. Niemcy głodzili, wydając strawę niemożliwą do spożycia [...]. Porcja dzienna żołnierska składała się rano z ¼ litra „ersatz” herbaty, coś w rodzaju zaparzonego kwiatu lipowego, i 150 gramów chleba, zawierającego 25% mąki. Pozostałe 75% składało się z mielonych kasztanów, ziemniaków itp. cudownych odżywek. Na obiad wydawano pół litra wody zagotowanej z mielonych ślimaków morskich i ciętych liści pastewnych buraków, a cytowany wcześniej Wacław Kobyłecki dodaje: Historyczne szczypiorniańskie zupy urozmaicane były od czasu do czasu smakiem wygotowanych „languszek”, które nie były zwykłemi żabami, ugotowanemi w całości w zupie, jakby to sobie ktoś nieświadom rzeczy mógł wyobrazić. Były to jakieś ślimakowate twory morskie, posiekane na kawałki wielkości fasoli, zasuszone i obsy­pane sproszkowaną substancją niewiadomego pochodzenia. W tym stanie wygląda to bardzo niewinnie. Tragedja zaczyna się dopiero po ugotowaniu. Sproszkowana substancja nie­wiadomego pochodzenia znika, zaś w „zupie” pozostaje obślizgła przeźroczysta galareta. [...] Drugą specjalnością szczypiorniańską jest dużych rozmiarów, śmierdząca ryba, którą przed skonsumowaniem trzeba obedrzeć ze skóry, po czem gotować tak długo, iżby w odpowiedniej temperaturze wyginęły znajdujące się w niej bakterje. W dniu, kiedy na obiad gotowano tę rybę, promenada świeciła pustkami, albowiem w promieniu 100 metrów od kuchni nie można się było pokazać bez maski gazowej, ażeby tej śmiałości chorobą nie przypłacić, albo zgoła na wieczną utratę powonienia się nie narazić. Żywieniowa pomoc kaliszan

W celu polepszenia sytuacji wyżywieniowej panującej w obozie – społeczeństwo Kalisza już w połowie sierpnia 1917 roku zorganizowało kaliski Oddział Polskiego Komitetu Opieki nad Jeńcami, w skład którego wchodzili: Stanisław Bulewski jako przewodniczący, Ignacy Łaszczyński – zastępca, Kazimierz Scholtz – sekretarz, Leon Dziewulski – skarbnik oraz jako członkowie: ks. Jan Sobczyński, J. Bronikowski, S. Murzynowski i Stanisław Orzeł. Przy Komitecie działała także sekcja kobieca, w której działały m.in.: Sława Zakrzewska, A. Sztark, Maria Sulecińska, K. Świdnicka i Zofia Janiszew­ska. Natomiast ze strony internowanych kontakty z Komitetem utrzymywała Rada Żołnierska, w skład której wchodzili m.in.: Władysław Bagiński i Władysław Broniewski. Członkowie Komitetu oraz współpracujące z nim szerokie kręgi społeczeń­stwa kaliskiego udzielały internowanym wydatnej pomocy. Codziennie wóz Komitetu dostarczał do obozu zakupioną w mieście żywność. Trzeba tu dodać, że ranga tej pomocy była bardzo znaczna, albowiem sytuacja żywnościowa w Kaliszu była zła, a jego mieszkańcy sami często głodowali.

O poprawę warunków żywieniowych starali się także na własną rękę sami legioniści, o czym infor­muje nas m.in. cytowany już kilkakrotnie Władysław Kęsik: Głód jest matką pomysłów. Leguny zaczęli podrabiać najrozmaitsze przepustki, aby dostać się do Kalisza i przynieść w plecaku chleba dla siebie i kolegów. Lecz wkrótce Niemcy połapali się w tem i więcej za bramę nie wypuszczali, ale od czego legun ma głowę? Pewnego razu kole­dzy z płaszczów zrobili nosze i jeden położył się, za poduszkę służyło pięć plecaków; czterech kolegów go niesie, a na zapytanie Niemca: „Co to znaczy?”, odpowiedzieli, że niosą chorego na tyfus do szpitala. Oczywiście, jak tylko zniknęli z oczu Niemca, chory ozdrowiał i w parę godzin przynieśli pięć plecaków chleba z Kalisza. Inny znowu wyjechał na wozie, przykryty śmieciami. Oczywiście wszyscy, którzy wracali byli przez Niemców, jako nowoprzybyli, rejestrowani pod przybranemi nazwiskami, toteż władze niemieckie nigdy nie mogły doliczyć się nas, bo im zawsze brakowało kilkudziesięciu legunów do ich stanu liczebnego.

„O nas nikt nie wie i nie pamięta”

Przedłużający się pobyt legionistów w Szczy­piornie, stopniowe ograniczanie przez władze obozowe i tak rzadko wydawanych przepustek oraz pogarszające się warunki życia, wynikają­ce z nadchodzącej jesieni, powodowały częste ucieczki internowanych. Te jednak w większości nie udawały się. Jednocześnie Niemcy, poprzez przybyłą do obozu specjalną komisję, wzmogli wśród internowanych agitację o wstępowanie do oddziałów Polnische Wehrmacht. W jej wyniku 840 legionistów odesłano z obozu, a pozostałych (ok. 2 tys. żołnierzy) poddano dalszym ogranicze­niom i represjom. Obóz zmniejszono do czterech sektorów, uniemożliwiono kontaktowanie się poszczególnych bloków, utrudniono pracę komisji żywieniowej oraz prowadzenie zajęć szkolnych.

Poza tym w sposób szczególny internowanym legionistom dokuczała świadomość, że tak napraw­dę nikt nie upominał się o poprawę ich losu – ani społeczeństwo, ani władze administracyjne, ani władze wojskowe. Ta smutna refleksja wielokrotnie pojawia się na kartach wspomnień i pamiętników internowanych legionistów. Pojawia się ona także w korespondencji młodego, 19-letniego Juliusza Kamlera z 1. Pułku Ułanów, który po obozie w Szczypiornie i Łomży już 7 grudnia 1918 roku wyruszył na front ukraiński i 8 stycznia 1919 roku w bitwie pod Sulimowem oddał za wolną, niepodległą ojczyznę swe własne życie. W jednym z listów (z datą 4 sierpnia 1917 roku) pisze on do rodziców: My tu wszyscy mamy wrażenie, że o nas nikt nie wie i nikt nie pamięta. W ogóle wiara rozczarowała się ostatecznie co do swojego społeczeństwa, a nikt nie okazuje zainteresowania się nami. Przecież my jesteśmy ostatecznie Polskie Wojsko, pomimo tego, że nie chcieliśmy przysięgać swemu królowi (w tym miejscu składam serdeczne podziękowanie rodzinie J. Kamlera, a zwłaszcza Pani prof. Annie Stańczykowskiej-Piotrowskiej, za udostępnienie tej korespondencji). Nie mogą nas zatem dziwić „gorz­kie” słowa przytoczonej wyżej pieśni „My Pierwsza Brygada”, a zwłaszcza jej drugiej zwrotki.

Zbuntowani jeńcy

Najbardziej dotkliwym zarządzeniem był jed­nak rozkaz oznaczenia internowanych numerami obozowymi, takimi jakie nosili w Szczypiornie jeńcy wojenni. Legioniści odmówili dobrowolnego naszycia tych numerów i w związku z tym władze wojskowe odwołały przychylnie nastawionego do nich niemieckiego komendanta obozu majora Hugo Kaupischa i powołały na jego miejsce wyraź­nie wrogiego im kapitana Gliwitza (vel Schliwitza). Na rozkaz nowego komendanta, na specjalnej zbiórce, numery te naszywali internowanym jeńcy rosyjscy. Akcja ta jednak Niemcom się nie udała, bo legioniści naszyte numery pozrywali. W odwecie za tę niesubordynację kapitan Gliwitz aresztował komendanta obozu polskiego, wachmistrza Tade­usza Brzęk-Osińskiego, zniósł kontakt z kaliskim Komitetem Opieki nad Jeńcami, zamknął sklep obozowy, wstrzymał pocztę i zakazał opuszczania baraków bez naszytego numeru. Wypełnienia tego ostatniego polecenia strzegli niemieccy wartownicy ustawieni przed wejściem do każdego baraku.

Wydarzenia te jeden z legionistów – Henryk Supiński – wspomina następująco: Prusak w pikelhaubie z bagnetem na karabinie stoi przed wejściem do baraku, nie pozwalając nawet głowy wychylić. Na sali znajduje się 50 ludzi, karmionych płynami, które sprawiają, że wyjść często potrze­ba. Zgłasza się legionista do takiego Niemca „patrona”, tłumacząc, że ma pewien niecierpiący zwłoki interes do ubikacji na końcu bloku stojącej. Niemiec nań groźnie spogląda, a widząc, że nie ma numeru na rękawie, „raus” krzyczy i kolbą nań się zamierza. Legun się cofa, lecz za chwilę okno uchyla i załatwia konieczną czynność fizjologicz­ną. Niemiec z okrzykiem „Verfluchter” rzuca się w stronę okna, lecz w tej samej chwili okno się drugie odmyka i ta sama historia, potem trzecie, czwarte, znów pierwsze i tak w kółko. Szwab klnie i w bezsilnej złości w drugą się stronę odwraca. [...] Następnego dnia zapadło postanowienie: urządzi­my głodówkę! Postawimy wszystko na jedną kartę. Albo zwyciężymy i wyjdziemy z honorem, lub pad­niemy pod brutalną przemocą. Trwała ona od 14 do 17 listopada 1917 roku. Protestujący, osłabieni kilkudniowym głodem i dodatkowo nie wychodzący na świeże powietrze, zaczęli chorować, a liczba chorych 17 listopada wynosiła już ok. 300 osób, wśród których było także kilka przypadków bardzo poważnych, a nawet dwa śmiertelne.

Koniec pobytu w obozie

Głodówkę przerwała dopiero interwencja Rady Regencyjnej, utworzonej we wrześniu 1917 roku w miejsce rozwiązanej Tymczasowej Rady Stanu. W jej wyniku oraz z powodu powszechnego porusze­nia opinii publicznej władze niemieckie wyraziły w końcu zgodę na zwolnienie z obozu młodocianych, chorych i starych oraz na przeniesienie pozo­stałych legionistów do posiadającego znacznie lepsze warunki bytowe obozu w Łomży.

W połowie grudnia 1917 roku pobyt legionistów w obozie jenieckim w Szczypiornie zakończył się. Przeniesiono ich do Łomży. Przed wyjazdem komendant obozu wachmistrz Bohdan Dan-Sta­chlewski, w imieniu wszystkich internowanych, wystosował do kaliskiego Oddziału Polskiego Komitetu Opieki nad Jeńcami pismo, w którym złożył oficjalne podziękowanie za okazaną le­gionistom pomoc, dzięki której żołnierz polski czuł się cząstką żywej siły zawartej w narodzie i wiedział, że liczne, a nierozerwalne więzy łączą go ze społeczeństwem. Legioniści wystawili także – zwłaszcza członkiniom sekcji kobiecej Komitetu – szereg imiennych dyplomów pamiątkowych z podziękowaniami, bo nie ma szczypiorniaka, któryby nie wspominał z głębokiem poczuciem wdzięczności Kalisza i tych zacnych obywatelek i obywateli, którzy poświęcali (nam) swój czas, pracę i pieniądze.

Wolny orzeł srebrnopióry